Boekbespreking The God Delusion

**Spoiler alert**. Ik begin mijn posts over The God Delusion met een boekbespreking. Ik heb de indruk niet anders te kunnen. Ik wil vermijden dat ik mijn reacties uit de lucht laat vallen. Wie het boek wil lezen zonder voorkennis, die raad ik af deze boekbespreking te lezen. Wie met me van gedachten wil wisselen, nodig ik van harte uit. Ik heb daar sterk behoefte aan.

Dawkins is geen godsdienstwetenschapper en hij zal het ook nooit (willen) worden. Meermaals vermeldt hij in het boek dat je niet ingevoerd hoeft te wezen in geloof om er een mening over te hebben. Zoals je ook niet ingevoerd hoeft te zijn in gastronomie om verstand te hebben van lekker eten (mijn voorbeeld). En Dawkins voegt daar aan toe dat de meeste gelovigen ook geen verstand hebben van hun eigen geloof en daarom op hetzelfde kennisniveau staan. Maar als je geloof als geheel wilt wegzetten als onzin, is het weldegelijk van belang dat je er kennis van ontwikkelt. Dawkins erkent dat hij meermaals geanimeerde gesprekken heeft gehad met gerenommeerde theologen (en andere gerenommeerde theologen zet hij terecht op hun nummer) en dat hij verrassend genoeg geen moeite heeft met een geloofsopvatting als die van Dietrich Bonhoeffer. Al zegt hij wel dat wanneer gelovigen niet geloven in een alom aanwezige, almachtige, alziende, persoonlijke God die gebeden verhoort, dat diegenen dan eigenlijk gewoon atheïsten zijn. Waarmee ik al aan het begin van mijn tekst het naambordje tevoorschijn haal: ik ben een atheïst.

Hoofdstuk 1 Over mensen die ongelovig zijn maar geloof zo waarderen
Dit is het enige hoofdstuk waarin echt grondeloos gebasht wordt. De arrogantie van het eigen gelijk, zo veelvuldig geëtaleerd door Dawkins' ongenode apostelen, wordt hier breed uitgemeten. Hij bekritiseert ongelovigen die godsdienst prettig vinden voor andere mensen en die warme gevoelens krijgen van de rituelen. Dit eerste hoofdstuk is zoals je verwacht dat het hele boek is. Ten onrechte, maar wie dit hoofdstuk dus niet gedisciplineerd uitleest, komt niet bij de werkelijke informatie. Dawkins verliest op zijn doel van bekering van gelovigen, als ze eerst door deze litanie heen moeten.

Hoofdstuk 2 Hypotheses over polytheisme, monotheisme, de founding fathers die keihard atheïst waren, dat agnosticisme laf is, wat de God die NOMA wordt genoemd door milde wetenschappers zo onwaarschijnlijk maakt
Dawkins duikt de theorie in. Wie echt geïnteresseerd is naar de wetenschappelijke achtergrond van verschillende religies, kan andere boeken kiezen boven dit boek. Het voordeel van Dawkins is dat hij schrijft als een televisiepresentator. Alsof hij spreekt en met flair en ironie. Dat maakt de informatie breed toegankelijk, als is de informatie subjectief, want een oproep van Dawkins, itt de objectieve informatie van de godsdienstwetenschap. Dit hoofdstuk zal bij niemand de behoefte wekken om meer te weten te komen over godsdiensten. Bij godsdienstigen zal het eerder de behoefte wekken om meer te weten te komen over het beeld dat ongelovigen hebben van godsdiensten. Die behoefte kreeg ik ervan.
De makkelijke schrijfstijl van Dawkins irriteert ook regelmatig. Je voelt je af en toe weggezet als een dombo, door zijn populaire taal.
Het deel over NOMA is nieuw voor me en dus interessant, maar het is niet makkelijk geschreven en ik snap het daarom niet. Of agnosticisme laf is of niet zal me worst wezen.

Argumenten voor Gods bestaan. Dawkins haalt de scholastiek erbij
Apologetiek focust zich al sinds de 19e eeuw meer op het verdedigen van de christelijke moraal dan op het verdedigen van het geloof. De laatste grote golf van verdediging van het katholieke geloof was ten tijde van het Eerste Vaticaans Concilie. Dawkins kan daarom moeilijk reageren op moderne apologetiek (ik tel de simplistische apologetiek van de evangelicals natuurlijk niet meer) en Dawkins moet dan ook teruggrijpen op de oude apologeten uit de scholastiek (de middeleeuwen). De denktrant van de scholastiek bestond binnen een diepchristelijke samenleving en beantwoordde vragen van die tijd. Vanzelfsprekend houdt die apologetiek geen stand tegen moderne vragen. Het hoofdstuk loopt dan ook scheef en daar kan Dawkins weinig aan doen. De theologie als academische tak is in de afgelopen eeuw definitief gespleten in twee stromingen. De ene is de stroming wil letterlijk blijven lezen omdat het volgens hen onmogelijk is het geloof te onderzoeken zonder het te demystificeren. De andere stroming bestaat uit wat Dawkins 'atheïstische' theologen zou noemen. Die theologie, die niet letterlijk leest, vat God zo abstract op dat je er op je vrije zondag met je gewone doordeweekse zorgen niets meer aan hebt. Die laatste stroming is volgens Dawkins al atheïst. Die eerste stroming is Dawkins' tegenstander en zal nooit luisteren naar argumenten tegen God, want argumenten, zoals gebruikelijk in het wetenschappelijk discours, zijn voor die stroming al een gepasseerd station.

De Boeing 747 tegen je gebruikt en waarom het ontstaan van de aarde niets met toeval te maken heeft
Geweldig hoofdstuk. Het argument dat binnen het creationisme veelvuldig wordt gebruikt is dat van de onmogelijk kleine kans dat je op een schroothoop met een wervelstorm een complete, werkende Boeing 747 kunt krijgen en hoe het ontstaan van de wereld in de vorm zoals we die kennen, net zo'n kleine kans heeft om te ontstaan uit een natuurlijk fenomeen en dus van bovennatuurlijke herkomst moet zijn. Dawkins legt kansberekening uit en gaat daarna verder met hoe het universum en niets binnen het universum ooit bij toeval tot stand is gekomen. Het fascineerde me natuurlijk omdat het me tegemoet kwam (ik heb moeite met toeval), maar met schaamte bekende ik dankzij dit hoofdstuk ook dat mijn geloof deels voortkomt uit mijn grote gebrek aan kennis van natuurkunde, scheikunde en biologie. Als ik daar meer vanaf weet, ben ik zo zeker niet meer van mijn godsdienstige standpunten, vermoed ik. Het is genant het te moeten bekennen, maar het is wel waar. Ik ben vermoedelijk gelovig omdat ik een gebrek aan kennis heb.

Hoe we dan toch aan religie komen
Dawkins legt hier aan de hand van de mementheorie en andere mogelijke oorzaken uit hoe religie zichzelf in stand heeft weten te houden en waarom religie evolutionaire voordelen kan hebben. Ik heb in christelijke en niet-christelijke bronnen gelezen dat de mementheorie een hypothese is waar nog geen bewijs voor is . Jammer dat Dawkins dat niet even in een voetnoot zet. Vermoedelijk verdedigt hij in een andere publicatie de mementheorie wel, maar dan had hij daar naar mogen verwijzen.
Hoe we dan toch aan religie komen wordt heel veel beter uitgelegd door Daniel Dennett in Breaking the Spell. Ik kan 'm aanraden voor wie 'm van me wil lenen.

En waarom we een moraal hebben
De moraal van de mens leeft buiten de religie om. Dat bewijst het dagelijks nieuws ons wel en dat bewijst het gehamer op zonde van de kerk ook. De grondregels van elke religie zijn ook identiek aan die van de volgende (dood niet, steel niet, ga niet op andermans vrouw liggen). Dawkins heeft gelijk dat de moraal niet vanuit de religie komt, maar de religie vanuit de moraal. Het gaf me heel sentimenteel een gevoel van verbondenheid met de atheïstische mensheid, terwijl ik het las. Al wist ik het al wel. Ik ken voldoende atheïsten. Ik vond en vind het prettig enerzijds dat we in de kern allemaal hetzelfde nastreven en dus allemaal even onvolmaakt zijn en anderzijds voelt het prettig dat ik die dikke pillen van heilige boeken niet hoef te lezen om mijn moraal bij te spijkeren. Die dwangmatige onhebbelijkheid heb ik wel. Nee, ik blijk de zaak gewoon af te kunnen kijken van alle mensen om me heen.
Je zult het je misschien niet voor kunnen stellen, maar naar aanleiding van dit hoofdstuk viel er een last van me af zo groot als mijn jarenlang gepieker over medische ethiek. Zie ook hier.

Oh ja, Dawkins vermeldt ook hoe de tien geboden eigenlijk beperkt zijn tot de eigen joodse clan en niet zijn bedoeld voor de buren of de onbekenden. Hij legt ook uit hoe evolutionair logisch het is om de eigen clan te willen ondersteunen en de vreemdelingen vooral niet. Ik kan me voorstellen hoe bij sommige lezers dat een daling van achting dat heeft betekent voor de godsdienst. Het is de gelovigen te doen om het eigen volk. Van sommige zaken verwacht je dat het algemene kennis is totdat je merkt dat iemand daar hele pagina's aan wijdt en het dus niet algemeen bekend is geweest: de tien geboden zijn egocentrisch.

Het hoofdstuk over de Bijbel
Hier had hij wat mij betreft nog veel meer uit kunnen pakken. Het ontstaan van de Bijbel is een geweldige en zeer profane geschiedenis. Mijns inziens zou dat onderdeel moeten zijn van het vak Godsdienst op school. Al zullen de letterlijklezers dat vooral niet willen. Het Boek is met liefde tot stand gekomen en tot in de vezels menselijk. Mooi hoofdstuk, voor mij oud nieuws en Dawkins had nog veel verder kunnen gaan.

Waarom zo anti-religie
Ook een dijk van een hoofdstuk. Dawkins geeft pagina na pagina voorbeelden van onderdrukking op basis van religieuze overtuigingen of machtshonger met behulp van religieuze overtuigingen. Dit is het materiaal waarmee op internet ellenlange, smakelijke discussies worden gevoerd. Eerder in het boek, maar ik noem het hier, somt Dawkins een aantal voorbeelden op van onderdrukking van atheïsten in de VS. Een atheïst die in zijn stad een vreedzame demonstratie wilde organiseren tijdens een gebedsgenezingsdienst kreeg categorisch politiebescherming geweigerd door de autoriteiten. Ik ben geschokt dat in een geciviliseerd land waarin vrijheid van meningsuiting zo ver gaat dat Aryan Nation stront mag roepen, een bepaalde mening gewelddadig mag worden bestreden zonder dat de autoriteiten bescherming bieden. Het is beschamend.

Waarom religie slecht is voor kinderen
Opnieuw veelvuldige voorbeelden van militante informatievoorziening. Deze keer met kinderen, die hun kritisch vermogen nog niet volledig hebben kunnen ontwikkelen. Het is stof tot nadenken want ik wil ook (mijn) kinderen religieus opvoeden. Ik weet nog niet wat ik hiermee moet.

En het hoofdstuk over hoe heerlijk fris en fruitig de wereld wetenschappelijk toch is
Dawkins sluit af met een pleidooi voor de wetenschap, de kritische analyse, het atheïsme en de ultieme positiviteit van de honger naar kennis. Eerder in het boek haalt hij al Augustinus aan (en ook Luther) die waarschuwen dat de honger naar kennis tot ongeluk leidt. Het voert te ver om daar hier een uiteenzetting over neer te zetten (en ik schenk mezelf nu tijd om goed over die post na te denken), maar Augustinus (en ja, Luther ook wel een beetje) heeft wel een punt.

Ik heb veel gelezen dat me tot nadenken stemt. Daarnaast heb ik honger gekregen naar meer kritiek op godsdienst. Wel vind ik dat het boek beter onderbouwd was geweest als Dawkins meer kennis had gehad van de hedendaagse theologie. Dawkins zelf is een sympathieke intellectueel, maar veel van zijn lezers missen in dit boek belangrijke nuances ten aanzien van religie.
Ik kan het boek aan iedereen van harte aanraden en wil me graag inzetten voor een beter maatschappelijk klimaat voor vrijdenkers. Dat is ook hier nodig met het christelijke kabinet. Ja, mooi boek. Ik ben onder de indruk en voel me onderwezen.