De vrije wil

Dick Swaab zei in een interview het volgende:

"Ik heb inderdaad ervaren dat als je gedrag verklaart in materiële termen, dat bij mensen heftige emoties veroorzaakt. Want je komt aan de persoon. Of liever gezegd: mensen voelen zich van hun persoonlijkheid of 'ik' beroofd. Natuurlijk is dat ook wel een beetje begrijpelijk, want je hebt nu eenmaal graag het idee dat jij het bent die beslissingen neemt, die het brein dan uitvoert. Toch is er veel meer te zeggen voor het omgekeerde: het brein neemt beslissingen die jij uitvoert. Dit heeft ook te maken met het feit dat tijdens onze ontwikkeling onze mogelijkheden enorm worden ingeperkt door de toenemende organisatie van onze hersenen. Hoe meer de zaak georganiseerd en vastgelegd raakt, hoe minder vrijheidsgraden er nog zijn. Wat we tijdens de volwassenheid karakter noemen, en waaraan we iemand onder meer kunnen herkennen. ontstaat in feite oor de restricties aan de modificeerbaarheid van onze hersenen. Ze voeren voortdurend een bepaald patroon van gedragingen uit: ons 'karakter' genoemd. Daaraan valt op volwassen leeftijd nauwelijks meer iets te veranderen.(...)

Vrije wil is een illusie?

Laat ik het zo zeggen: ik denk dat er weinig ruimte is voor een vrije wil. Het brein is en blijft een machine. Als we de input en bouw van onze hersenen tot in details zouden kennen, dan zouden we met redelijke zekerheid kunnen voorspellen wat iemand onder bepaalde omstandigheden zou doen.(...)

Toch lijkt u de deur op een kier te houden: u zegt net niet dat de vrije wil totaal afwezig is.

Ik denk dat het ongeveer zo zit: uit het menu van het leven kun je kiezen uit vegetarisch en veels, maar je moet wel drie keer per dag eten. Het belangrijkste is dus vastgelegd. Misschien kun je een beetje variëren, maar of we dat nou vrije wil moeten noemen? Want ook die variaties bereken je in feite en een berekening geeft nu eenmaal een uitkomst. En het is die uitkomst waarnaar je handelt. Het bewustzijn ijlt daar achteraan. Dat wil overigens niet zeggen dat het bewustzijn totaal geen nut heeft. Het is immers in staat te constateren dat iets al dan niet een goede keuze is geweest, en dat kan dan weer worden meegenomen in de volgende calculatie."

En:

"Je beweegt je arm, waarvan het lijkt dat 'jij' het besluit hebt genomen om hem in beweging te zetten, terwijl in feite je hersenen dat besluit al hebben genomen, nog voordat het tot je bewustzijn doordringt. Dat is door neurologen als Libet en Grey Walter ook daadwerkelijk aangetoond: ons bewustzijn hobbelt wérkelijk achter de feiten aan. Maar doordat het brein de handeling en de bewustwording op de een of andere manier in de tijd synchroniseren, ervaren we dat niet zo."

De interviewer brengt het gesprek nog een stap verder door naar de gevolgen voor het strafrecht te vragen. Swaab antwoordt dat vanuit de neurowetenschappen gezien iedereen ontoerekeningsvatbaar is. "We handelen immers altijd op bevel van onze hersenen." Maar: "door iemand te straffen hoopje dat hij het een volgende keer niet weer doet. We mogen dan wel niet uit vrije wil handelen, het brein berekent wel de risico's die met een handeling verbonden zijn en zal daar de volgende keer rekening mee houden."

Eerder verwees ik hier al naar. Geen vrije wil, geen karakter in de bekende zin des woords, geen ego. Welke baat heeft de illusie van een ego dan, evolutionair gezien? Biologie is geen bekend veld voor me, maar de eerste gedachte die bij me opkomt is dat een ego baat heeft voor het voortbestaan van het dna. Egoïsme vergroot de overlevingskansen. Je zou het tegennatuurlijk (een heel abrahamistisch religieuze term) kunnen vinden om niet egoïstisch te zijn. Zoals de abrahamistische godsdiensten dat ook vinden van homoseksualiteit, wat ook de kans op voorplanting bedreigt. Alleen al omdat die term in die religieuze hoek wordt gedouwd en zelfs een beetje riekt naar eugenetica, lijkt het me onverstandig om zo over egoïsme te denken. Het is wel typerend dat juist het verwerpen van het ego zo'n religieuze hobby is. Naast die andere religieuze hobby die de voortplanting bemoeilijkt: het op morele gronden beknotten van de seksualiteit. Maar goed, religie is zowel natuurlijk als tegennatuurlijk. Godsdienst is door de mens bedacht en zouden we haar collectief afschaffen dan bestond ze binnen twintig jaar weer. Mensen willen iets verheffen boven de dagelijkse werkelijkheid. Stalinisme biedt het schoolvoorbeeld.

Leukste vraag die nu nog bij me blijft hangen: de ego-illusie accepteren en dan maar navolgen of toch dat al eeuwenlang zo gepropageerde, en naar blijkt waarheidsgetrouwe, ego-verwerping? En laat ik dan van die tweede optie de baten en schaden eens op een rijtje zetten.

Optie...alsof 'ik' daadwerkelijk iets te 'kiezen' heb.